Margret d’Arcais 90 jaar

Op 4 juni werd Margret d’Arcais 90 jaar. Samen met Truus Bakker heeft zij aan de basis gestaan van de ontwikkeling van Symbooldrama. Voor het congres in 2019 werkten ik met haar samen aan een voordracht over ouderdom in de vorm van een interview. Uit die samenwerking is het idee ontstaan om een artikel over dit onderwerp te schrijven. Regelmatig kwamen we bij elkaar om hier op de bekende ‘Arcaisiaanse’ manier over te praten. Daarbij had Margret altijd wel een vraagteken of een diepere gedachte bij een schijnbaar zekere uitspraak. Het artikel was bijna af toen een val het geheugen en de concentratie van Margret ernstig ging belemmeren. Ons contact gaat niet meer over ingewikkelde filosofie maar over een mooie bloem in de tuin en het genoegen dat ze be-leeft aan een bezoekje dat ik breng. Want haar wens om een goede gastvrouw te zijn en haar opgewekte stemming zijn gebleven.
Ik heb de laatste hand gelegd aan ons artikel om met de publicatie eraan te herinneren dat ze 90 jaar is geworden en de vereniging nog steeds een warm hart toedraagt.

Hebben ouderen hun specifieke thema’s bij Symbooldrama?

Margret d’Arcais, Bert Krapels
2024

1 Inleiding

De coronapandemie heeft ons meer bewust gemaakt van onze kwetsbaarheid en leeftijd. Leeftijd en kwetsbaarheid worden daarbij vaak aan elkaar gekoppeld. Dat geldt vooral voor ouderen. Waar 70-en 80-jarigen voorheen een leven konden leiden zonder zich bewust te zijn van hun leeftijd, lijkt de leeftijd nu meer een factor te zijn om rekening mee te houden. In de corona jaren moesten ouderen ontzien worden, geïsoleerd, konden ze niet meer functioneren als kinderopvang en kregen ze als eerste een vaccin. Deze specifieke aandacht voor ouderen heeft bij ons doorgewerkt in de vraag of er voor ouderen specifieke thema’s zijn in de Symbooldrama.

In dit artikel willen we verder op deze vraag ingaan. We beginnen vooraf met het relativeren van onze conclusies met kanttekeningen. Daarna schetsen we een beeld van ouderen door kort weer te geven welke gedachten en vooronderstellingen over het leven van ouderen bestaan. Hierna beschrijven we een aantal motieven die in therapie met ouderen zinvol gebruikt kunnen worden. Met vignetten halen we de praktijk erbij.

2 Kanttekeningen

Ouderen zijn een diverse samengesteld groep.
Het begrip ‘oud’ wordt niet direct gedekt door een leeftijd in jaren. B. Burke vat dit krachtig samen: “leeftijd doet niet ter zake, tenzij je een kaas bent”. Doordat ouderen zich maatschappelijk vaak bij bepaalde thema’s vertegenwoordigd zien, ontstaat er ook gemakkelijker een algemeen beeld over deze leeftijdsgroep die geen recht doet aan de diversiteit. Motieven die we noemen kunnen dus op zeer verschillende leeftijden actueel worden.

Er wordt in de maatschappij zeer verschillend gedacht over ouder worden
De beleving van het ouder worden weerspiegelt ook de manier waarop de maatschappij naar dit proces kijkt. Een kleine bloemlezing van recentere filosofen uit ‘De kunst van het ouder worden’(2010):

Sandra Lee Bartky (1999): Ouderdom is geplande overbodigheid.
Nargaret Urban Walker (1999): Het gaat om autonomie contra collectiviteit.
Frank Schirmacher (2004): Periode van aantasting cognitie en inspiratie
Frits Lange (2005): Aandacht voor verticale verbondenheid.
Danielle Quinodoz (2010): Ouder worden is reis voor zelf ontdekking.

Is het mogelijk over leeftijdsgebonden symboliek te spreken?
Het symbool in de Symbooldrama is niet louter een abstractie van iets in onze samenleving of een teken of thema wat is bedacht. In de Symbooldrama gaat het om symbolen die zich laten verbinden met de gehele reikwijdte van ons menselijk bestaan. Dat begint bij de conceptie en eindigt bij de dood. Je zou mogen veronderstellen dat de wijze waarop een thema of symbool zich verbindt met specifieke emoties in iedere leeftijdsfase, een andere reactie kan oproepen. Bij het dagdromen kan het thema ‘berg’ voor een ouderen vooral gaan over het doorlopen van verschillende fasen in het leven of het integreren van het geleefde leven. Voor jongeren is het misschien de uitdaging om de berg op te gaan en de nieuwsgierigheid naar het onbekende wat hen beweegt. Op die manier krijgt een thema in iedere fase een andere inhoud.
Een voorbeeld het beklimmen van een berg voor een oudere kan uitpakken vinden we in het boek ´Het geluk van de wolf´ van Paolo Cognette:
De hoofdpersoon komt na een vermoeiende tocht in een berghut aan. Daarna leunde hij met zijn rug tegen de muur en ontspande. Door het raam zag hij hoe de namiddagwolken zich samen pakten. De wijn, de warmte in de hut, de opkomende mist, zijn vermoeide benen: hij viel bijna op zijn stoel in slaap. Hij sloot zijn ogen en voelde zich weer net als vroeger. Maar nu was het beter dan vroeger, want nu had hij zijn herinneringen. Zo moet een hut zijn dacht hij. Die is waardevoller als je er iets van jezelf terugvindt.
Het symbool berg wordt hier voller en heeft een integrerende werking omdat het zich in de ruimte van de therapie kan ontvouwen. Een kopje thee laat met alle zintuiglijke ervaringen de herinneringen aan vergeten soms ook overleden vrienden opduiken.

3 Beeld van ouderen

Wanneer ouderen zich voor psychotherapie aanmelden kunnen vaak de volgende leeftijdsgebonden problemen een rol spelen:

Fase problematiek;
Problemen in omgaan van verlies gezondheid, partner, familie sociale status, financiële zekerheid , vertrouwde omgeving;
Angst voor ziekte en dood;
Moeilijkheden door handicaps en/of psychosomatische stoornissen;
Afhankelijkheid niet kunnen hanteren;
Problemen op gebied van seksualiteit;
Verstoorde partnerrelatie dynamiek;
Moeite in omgaan met komende sterven.

Deze opsomming zou het beeld kunnen weergeven, voor sommigen zelfs bevestigen, dat ouderdom vooral kommer en kwel is. Er zijn echter diverse positieve ontwikkelingen te noemen zoals:

Intensiteit van het nu;
Aandacht voor kleine dingen kunnen het leven de moeite waard maken;
Emotionele waarde aan een object kunnen geven;
Nieuwsgierig kunnen zijn en blijven;
De tijd kunnen nemen;
Kunnen relativeren;
Niets te verliezen hebben.

In ieder geval zal de oudere vroeg of laat met een aantal thema’s te maken krijgen die in de psychotherapie een rol spelen en de keuze van thema’s beïnvloeden:

De behoefte om het leven als een coherent geheel te kunnen zien. Door het verleden en heden te integreren en betekenis aan het hele leven te kunnen geven krijgt ook de toekomst, hoe kort ook, nieuw perspectief. Deze instelling draagt er toe bij dat ouderen zich eerder bewust zijn deel uit te maken van een veel groter geheel. Het leven is een seconde in de eeuwigheid. Vanuit die gedachte is het te begrijpen dat juist ouderen bij Symbooldrama thema’s vaak verbinden aan herinneringen. Dromen kunnen hierbij ook integrerend werken.
Een cliënt droomt bij het thema ‘huis’ dat hij een huis bouwt waarin hij wil gaan leven en tot zijn verrassing bestaat het huis uit diverse elementen van de huizen waarin hij heeft gewoond. Ze zijn allemaal vertegenwoordigd in de totaliteit van het nieuwe huis waarin zijn persoonlijkheid is terug te zien zoals die nu is.
Een andere cliënt droomt dat zij gekleed is in prachtige kleding van diverse stoffen en kleuren die een geheel vormen. Zij realiseert zich dat deze kleding komt van verschillende kleren die ze ooit gedragen heeft van baby tot nu.
Naast de poging tot coherentie en integratie in het leven aan te brengen, kan er ook de keuze zijn het naderende einde te ontkennen en daarmee ook zichzelf af te snijden van diverse emo-ties.
Ouder worden betekent ook loslaten. Het opruimen van boeken die je niet meer gaat lezen, maar ook het verlies ervaren van mensen in je omgeving die overlijden.
Creativiteit wordt bij ouderen op een soms andere manier geactiveerd door bijvoorbeeld: opruimen en oude boeken opnieuw ontdekken stimuleert het creatief denken en bewustzijn van wat relevant is. De behoefte kan ontstaan om materiaal verder uit te diepen. Ook pijn en verlies kan creativiteit bevorderen. Er moeten soms andere oplossingen gezocht worden om dat te kunnen doen wat je wilt doen.
Er kan meer aandacht komen voor details door de vertraging die het leven soms meebrengt. Langzamer lopen geeft ook de kans meer aandacht voor details te hebben.
Ouder worden betekent dat de dood onherroepelijk dichter bij komt. Of daarbij de angst voor de dood een grotere rol speelt is de vraag. In “Tegen de zon inkijken” van Irvin Yalom (2008) lijkt doodsangst een bijna alomvattend thema. Wij denken dat het een belangrijk thema kan worden wanneer een mens er niet in slaagt op een verzoenende manier op zijn leven terug te kijken. Dan krijgen schuld, spijt en schaamte een te grote plek om in het omgaan met afscheid nemen.

Begeleidingsstijl
Wetende dat iedere oudere anders is, kan er wel voor deze leeftijdsgroep bij begeleiding een aandachtspunt genoemd worden: Rust.

Begin afgestemd met meer aandacht voor het tempo van de cliënt, wat kan betekenen dat er in de droom meer vertraagd wordt. Zowel fysiek als psychisch kan iemand meer tijd nodig hebben. Neem meer rust bij het binnenkomen en weggaan. Besteedt meer aandacht aan de vraag of iemand goed zit. Laat langere pauzes in het proces bestaan omdat het opdiepen van associaties soms wat trager gaat. Er zijn ook veel meer associaties. Vraag altijd na of het tempo zo goed was.

Motieven in de therapie
Het Katathyme symbool is niet zomaar een gedachte of beeld maar de uiting van een symboliek via welke je als mens verbonden kan voelen met diverse aspecten van je bestaan zich uitspreidend over de levenscyclus van geboorte tot sterven en eerdere generaties. De motieven en symbolen die wij hier voorstellen hebben alleen maar zin als ze voor cliënt en therapeut ook die gevoelde diepere laag kunnen hebben. Na al het bovenstaande als relativering durven wij wel een aantal thema’s en symbolen te bespreken als suggesties voor gebruik in therapie met ouderen.

Tijd
De tijd vertegenwoordigd in motieven als drempel, de wijzer van de klok, poort.
Bij het wisselen van station Utrecht naar een andere trein gebeurde het volgende: ik* had al een tijdje me goed geamuseerd met een groepje voetbalfans. Ik had me uit voorzorg- dat doen oude mensen- met mijn bagage bij de deur genesteld. Toen de trein stopte hoorde ik iemand van achter: God geeft die oude toch een schop dan gaat het vlotter. Ik moest zelf lachen, maar hield me stevig vast aan de greep van de coupé. Daardoor duurde het nog langer om bagage weer op te rapen. Op dat moment bevond ik me precies op een drempel. Ik kan ze wel nog die vrolijke haast van de voetbalfans meevoelen en was tegelijkertijd in contact met mijn krampachtige behoefte aan eigen standvastigheid, de bagage, sloomheid die mezelf ook om eigen zenuwen werkte, maar ja. Ik was vastbesloten veilig het territorium van ouderdom te betreden.

* Margret d’ Arcais

Een ‘drempel’ kan dus een mooi motief zijn voor een overgang van de ene toestand naar de andere. Drempels zijn er het hele leven lang. Bijvoorbeeld de midlife crisis en het loslaten bij de 1e stap. Maar mogelijk is de drempel naar de ouderdom confronterender, omdat het meer creativiteit vraagt om daarin perspectief te ontwikkelen. Deze drempel heeft iets onherroepelijks en roept een neiging tot ontkennen op.
De tijdsbeleving wordt ook in de ‘klok’ en ’zandloper’ gesymboliseerd. De klok triggert dat op verschillende manieren. De tijd gaat sneller (Draaisma, 2008), grote toekomstplannen hebben nog maar weinig plek.
Er zijn nog veel dingen te doen, boeken te lezen, landen te bezoeken (nog een laatste keer), het opgroeien van kleinkinderen meemaken. De wijzer van de klok vertelt onbarmhartig hoe laat het is. Het uitzicht op de horizon verandert.
Cliënt ziet een zandloper waar het zand onophoudelijk stroomt. Ze ziet de tijd die is verstreken en kan het niet tegenhouden. Ze voelt zich machteloos.
Het motief ‘poort’ symboliseert ook de mogelijkheid van een overgang naar een andere situatie. Het kan schitterend maar het kan ook beangstigend zijn. In ieder geval heb je, terugkomend op de inleiding over het ontstaan van het katathyme beleefde en levende symbool, een belangrijke waarschuwing: geef het symbool de ruimte want je weet niet wat het wil laten zien.

Terugkijken en integreren
Hoe je het ook wendt of keert aan de vraag: “Wat heb ik bereikt, hoe heb mijn tijd besteed en wat doe ik met overblijvende tijd?” is niet te ontkomen. Hierbij kan een motief ‘bergtop’ uitnodigen om dit overzicht te krijgen.
Cliënt ziet vanaf de top van de berg uit op de woestijnvlakte en een stad. Daarachter meandert de ri-vier. Er is zon. Het ruikt stoffig. Er waait een warme wind. Het is stil. De stad was ooit een koningsstad die met de grond gelijk werd gemaakt. De fundamenten zijn er nog. Het voelt als een bijzondere plaats. Het is einde van de dag. De laatste zon geeft mooi laag licht. Ze kijkt en mijmert: Hoe het geweest moet zijn. Je voelt het oude leven nog. De tijd heeft stil gestaan. De rivier op achtergrond heeft iets eeuwigs.

In het thema ‘eigen tuin’ kan je de volgende vragen stellen: Hoe ziet mijn tuin er nu uit? Valt er iets te oogsten? Waar is de troep blijven liggen? Wat staat er in bloei? Welke hoek van de tuin heeft nu nog dringende zorg nodig? (Te denken valt aan oude ruzies, vergeten relaties).Zou het toevallig zijn dat jij jouw tuin hebt veranderd? Is er ruimte voor niet geplande bloemen en kruiden? In seminars met Harold Ullmann en Truus Bakker kwam het thema ‘oude tuin’ aan bod met de vraag: “Waar houdt de grootva-der zich verstopt?”. Dit verandert nu in: “Hoe ziet mijn eigen tuin uit?”.
Cliënte ziet een stenen muur met rozen in een verwaarloosde tuin. Het is stil en er komt nooit iemand. De rozen gaan richting herfst, ze gaan verwelken maar nu nog niet. Een deur in de muur is zichtbaar maar niet te openen. Ze plukt enkele rozen om mee te nemen als herinnering aan een mooie bloeitijd. Ze moet in de tuin achteruitlopen om de uitgang te vinden. De tuin is dichtgegroeid zoals bij Doornroosje. Ze moeten struiken wegsnoeien.

Verlies
Het thema verlies is noodzakelijk verbonden aan ouderdom en speelt zich op verschillende vlakken af.

Het verlies van functies in je eigen lijf die gepaard kunnen gaan met gevoelens van irritatie, depressie, maar ook humor (vooral als ze gedeeld kunnen worden met anderen die hetzelfde lot ondergaan) en angst voor lijden. Thema’s waarin contact met het verlies gemaakt kan worden kunnen zijn: boom, rups (transitie), krukken (invaliditeit), muziek (nostalgie) en het heelal (opgaan in).
Verlies van familie en vrienden.
Thema’s waar bij dit onderwerp stil kan worden gestaan, zijn een ‘bankje’ (in eenzaamheid) en een ‘kring’. Het motief kring biedt mogelijkheden in 2 richtingen: de uitwisseling van ervaringen, wat oplucht, en de confrontatie met de pijn van het verlies. Wie is er uit de kring gegaan? En de troost van het met elkaar delen.
Een vrouw zit op een bankje. Ze kijkt naar zee. Er hangt een weemoedige sfeer. Er is verder niemand. Je hoort de zee, de meeuwen. Het is fris, herfst. Het beeld doet denken aan een boek uit die tijd van Philip Roth. Er is sprake van weemoed en rust. Ze denkt erover hoe ze daar zou kunnen zitten als haar zieke man overlijdt. Ze voelt in haar weemoed wel een stil verlangen naar rust.

Belangrijk is het verzoenden element in de therapie/dagdroom.
Cliënte ziet bloemen voor haar vroeg overleden moeder. Het is dezelfde bos als ze voor zichzelf zou kopen. Veelkleurig, niet statisch maar wild en ruikt niet. Ze heeft het gevoel om zonder wrok terug te kunnen kijken naar wat er wel en naar wat er niet was. De bloemen hebben iets kinderlijks (zelf geplukt). Ze zijn onvolgroeid, niet afgemaakt maar hebben met hun kleuren wel potentie. Bij haar stiefmoeder horen rozen: bloemen die een deftige uitstraling hebben maar ook warm zijn.

Tenslotte
We zijn ons ervan bewust dat ons artikel niet uitputtend de symboliek van ouderdom heeft behandeld. Begrippen als ‘zinvol sterven’, verzoening met de omgeving en het eigen leven, de bijdrage van psychotherapie in het omgaan met ouderdom, weerstand en overdracht bij het behandelen van ouderen, zijn een beschouwing op zichzelf waard. We wilden hier vooral stil staan bij de wijze waarop symbolen kunnen helpen om de ouderdom beter te begrijpen en uiting te geven aan wat ons kan bezig houden.

Literatuur

1997 K.I.P. met älteren Menschen Albert Erlanger
2008 Tegen de zon in kijken Irvin Yalom
2008 De heimwee fabriek Douwe Draaisma
2010 Growing Old Danielle Quinodo
2018 De kunst van het ouder worden Joep Dohmen & Jan Baars
2019 Oud worden zonder het te zijn Rudi Westendorp